Karaçi Ne Anlama Gelir? Efsanelerden Arındırılmış, Cesur Bir Okuma
Şunu peşin söyleyeyim: “Karaçi ne anlama gelir?” sorusuna verilen rahat, yuvarlak cevapların çoğu ya romantik bir anlatıya yaslanır ya da “öyle gelmiş, böyle gider” kolaycılığına. Ben bu yazıda o konforu bozacağım. Karaçi isminin kökeni; dilbilim, yerel sözlü tarih, kolonyal arşivler ve liman coğrafyası arasında sıkışmış bir tartışmadır. Evet, en bilinen açıklama “Kolachi-jo-Goth”tan evrilen ad; ama bu, tek ihtimal değildir. Hatta güçlü ve zayıf yanlarıyla masaya yatırılmadığında okuru yanıltır. O hâlde soralım: Hangi kanıta ne kadar güvenmeliyiz?
Popüler Anlatı: “Kolachi-jo-Goth”tan “Karaçi”ye
En sık tekrarlanan görüşe göre isim, Sindice Kolachi-jo-Goth (Kolachi’nin köyü) ifadesinden gelir. Anlatı, balıkçı bir kadın figürü “Mai Kolachi” efsanesiyle süslenir; İngiliz döneminde yazışmalarda “Curachee/Kurrachee” yazımları görülür ve nihayet modern “Karachi/Karaçi”ye yerleşir. Bu zincir mantıklı görünür: bir kıyı yerleşimi, bir liman ve bir hanenin (goth) çevresinde büyüyen ticari çekirdek.
Zayıf nokta: Efsanenin folklorik katmanı kanıtla efsaneyi karıştırır. “Mai Kolachi” tarihsel bir kişi midir, yoksa liman kültürünün sembolik anne figürü müdür? Ayrıca “Kolachi”nin nasıl “Karaçi”ye dönüştüğünü gösteren tutarlı, dönemsel imla zincirleri her zaman net değildir. Kolonyal belgelerdeki farklı yazımlar (Curachee/Kurrachee) ses dönüşümünü kabaca ima eder ama tek başına kesin hüküm verdirmez.
Alternatif Eşleştirme: Antik Metinlerdeki “Krokola” ve Coğrafyanın Cazibesi
Bir başka yaklaşım, MÖ 4. yüzyıl anlatılarında geçen Krokola adlı limanı, Sind deltası ve bugünkü Karaçi çevresiyle eşleştirir. Neden? Çünkü antik seyrüsefer rotaları, rüzgâr rejimi ve kıyı morfolojisi bu bölgede bir mola limanını mantıklı kılar. Ancak “Krokola → Karaçi” hattı sesbilim açısından zorlayıcıdır; harf harf bir evrim değil, ihtiyatlı bir coğrafi yakınsama önerir.
Zayıf nokta: Harita ve metin eşleştirmeleri, isim sürekliliğini ispatlamaz. Aynı kıyıda yüzyıllar içinde limanlar yer değiştirir, deltalar dolar, adlar kayar. “Benzerdir, o hâlde odur” mantığı bilimsel titizlikten uzaktır.
Ters Açı: “Kara + -çi” mi, Yoksa “Kharak/Kharachi” mi?
Türkçe konuşanlar için çekici ama yanıltıcı bir varsayım var: “Kara” (siyah) + “-çi” (eki) gibi görünmesi. Bu, dışarıdan bakanın dil oyunudur; yerel dil verileriyle uyuşmaz. Bölgenin erken modern dönemde anıldığı olası mikro toponimler (örneğin kıyı/kayalık adlar, Kharak vb.) ile liman kimliğinin birleşmesi sonucu “Kharachi/Karachi” gibi ara biçimler de gündeme gelir.
Zayıf nokta: Bu senaryolar, çoklu küçük adın birleşip tek bir şehir adına dönüşmesi için arşiv zinciri ister. Yerel vergi defterleri, fermanlar, seyahatnâmeler ve liman kayıtları arasında atlamalı okuma, kolayca seçim yanlılığına sürüklenir.
Kanıt Tartımı: Hangi Veri Daha Ağırlıklı?
1) Dilbilimsel Tutarlılık
“Kolachi → Karachi” dönüşümü, ses kaymaları ve kolonyal yazım pratikleriyle olası görünür. Özellikle “-chi/–ji” sonlanışlarının Hint-Aryan dillerindeki yer adlarında yaşaması, köprü görevi görür. Ancak bu, efsane katmanını otomatik meşrulaştırmaz; dil kanıtı, ayrı, efsane ayrı tartılmalı.
2) Coğrafi Süreklilik
Kıyı çizgisi, deltalar ve liman topografyası Karaçi çevresini tarih boyunca cazip kılmıştır. Bu, aynı adın yaşadığını ispatlamaz; yalnızca yerleşim ve ticaret sürekliliği için bir zemin hazırlar. Jeomorfoloji, isim etimolojisine dolaylı destek sunar.
3) Arşiv ve Harita Okuması
18.–19. yüzyıl yazışmalarındaki “Curachee/Kurrachee” varyantları, modern adın şekillenme evresini iyi belgeliyor. Yine de daha geriye gittikçe belirsizlik artıyor. Tekil bir belgeyle hüküm verilmez; zincir gerekir.
Eleştirel Sorular: Hangi Hikâyeye Neden İnanıyoruz?
Efsane mi, Arşiv mi?
Mai Kolachi öyküsü, kente aidiyet ve kimlik yaratır; ama bilimde duygusal tatmin, kanıt değildir. Peki, kimlik inşası ile tarih yazımı nerede ayrışmalı?
Kolonyal Yazımın Gölgesi
Kolonyal dönemin yazım alışkanlıkları, yerel sesleri bozdu. “Curachee” gibi formlar neyi gösterir: dilsel evrimi mi, yoksa yazan memurun kulak algısını mı? Bu ayrımı yapmadan etimoloji yapılabilir mi?
Harita Üzerinde Aşırı Eşleştirme
Antik bir ad ile modern bir şehrin yakın coğrafyasını eşleştirince, gerçekten aynı isim hattını mı buluyoruz, yoksa yalnızca aradığımızı mı görüyoruz?
Sonuç: “Karaçi” Bir İsimden Fazlası—Bir Yöntem Testi
Karaçi isminin en makul açıklaması “Kolachi-jo-Goth”tan evrilen bir yer adı zinciridir; kolonyal dönemdeki yazımlar da bu dönüşüme pencere açar. Ama bu görüş, tek doğru değil, en tutarlı hipotezdir. Efsaneyi kanıttan ayırmadığımız, antik metin eşleştirmelerini abartmadığımız ve harita/arşiv/dil verisini birbirine karıştırmadığımız sürece bilimsel zeminde kalırız.
Şimdi provokatif kısmı size bırakıyorum: Efsaneleri tamamen dışlamak, kentin kültürel hafızasına haksızlık mı? Yoksa romantik anlatılar, eleştirel düşünmenin önüne geçen rahatlatıcı bir sis perdesi mi? Yorumlarda şu soruyu tartışalım: Karaçi’nin adını anlatan hangi hikâye sizi ikna ediyor ve neden?